تحصیلات تکمیلی، اصطلاحی است که نقل مجالس دانشگاهی و غیردانشگاهی شده است. این روزها هنوز امضای پای مدرک کارشناسی خشک نشده باید کلید ورود به تحصیلات تکمیلی را زد. این اتفاق تا حدودی به دلیل علاقه عامه مردم به بالا رفتن سطح تحصیلات‌شان افتاده؛ البته برخی هم این احساس را ناشی از چشم و هم چشمی می‌دانند. اما ورای این جریان سطحی که به چشم اکثریت مردم می‌آید ضرورت بودن چنین تحصیلاتی در کارنامه جوانان ما جای تامل دارد؛ اینکه چرا در دانشگاه‌ها روی خیل عظیم دانشجویان تکمیلی باز شده است و همچنین بررسی انتقادات وارد شده به این دانشگاه‌ها خالی از لطف نیست. در کنار طرح این موضوعات، خارج از سیاست کلی دولت مبنی‌بر اینکه کشور تا سال 94 باید با توسعه کمی و کیفی تحصیلات تکمیلی رتبه علمی ایران در میان کشورهای منطقه را بالا ببرد باید به تاثیر این نوع تحصیلات بر زندگی فردی و اجتماعی و دلیل استقبال دانشجویان هم توجه داشت.
وقتی پای حرف‌های دانشگاهیان درباره بالا بردن ظرفیت تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها می‌نشینیم آنها از باز کردن فضا به اندازه نیاز جامعه سخن می‌گویند و با توجه به این استدلال این توجیه منطقی است. هر ساله بیش از دو میلیون و 800هزار دانشجوی کارشناسی از موسسات عالی کشورمشغول به تحصیل می‌شوند که این مقدار رو به افزایش است. از سوی دیگری نبود فضای کسب‌وکار برای فارغ‌التحصیلان کارشناسی با توجه به سطح مهارت و معلومات‌شان یکی دیگر از عواملی است که دانشجویان به تحصیلات تکمیلی روی می‌آورند تا بتوانند با دست پر از لحاظ تخصصی به دنبال شغل مناسب باشند. این موضوع به‌عنوان یکی از واقعیت‌هایی است که نمی‌توان از آن چشم پوشاند و مسئولان را به چاره‌اندیشی مجبور کرده است. تلاش برای ایجاد رضایتمندی در جوانان باعث ایجاد فرصت‌های بیشتر برای تحصیلات تکمیلی در آموزش عالی کشور شده است کما اینکه این اقدام وزارت علوم که با همکاری دانشگاه آزاد اسلامی انجام شده با توجه به فضایی که در میان دانشجویان وجود دارد، منطقی به نظر می‌رسد.
سیاست‌های کلی آموزش عالی کشور این موضوع را به فال نیک می‌گیرد، چراکه موضوع تولید علم یکی از محورهای اساسی سیاست‌های وزارت علوم است و تولید علم در سطح بالا نیازمند وجود نیروی انسانی است که مدارج بالای تحصیلی را در دانشگاه‌های داخلی به پایان برسانند. گذشته از اینها کم نیستند دانشجویانی که بیشتر از کار کردن به دنبال کارهای تحقیقی و پژوهش‌های دانشگاهی در زمینه رشته‌های تحصیلی خود هستند. «ع. ر» دانشجوی تخصصی علوم‌زیستی از دانشگاه تهران می‌گوید: «من هم مانند بسیاری از همسن و سال‌هایم دوست داشتم که به جز کار پژوهشی شغل دیگری داشته باشم ولی با توجه به حوزه رشته خودم این امکان برایم وجود نداشت و اگر بخواهم کار پژوهشی مناسب انجام دهم باید تحصیلات تکمیلی را هم پشت سر بگذارم و همین دلیل برای ادامه تحصیل برایم کافی بود.»
میانگین هزینه تحصیلات تکمیلی در ایران نسبت به کشورهای همسایه و میانگین دنیا بسیار مناسب است و داوطلبان با توجه به شرایط موجود می‌توانند تحصیلات تکمیلی خود را با هزینه به مراتب پایین‌تر از دیگر کشورها به پایان برسانند. اقدامات وزارت علوم و دیگر موسسات عالی کشور در سال‌های گذشته باعث شده که آموزش عالی کشور در زمینه تحصیلات تکمیلی با کیفیت مناسب و هزینه نه‌چندان زیاد، بتواند امکان این نوع از تحصیلات را فراهم کند. «ش. د» دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی در این باره می‌گوید: «من دو سال پیش برای تحصیلات تکمیلی به ایتالیا رفتم. ولی از آنجایی که قیمت یورو در زمان اقامت من در ایتالیا در ابتدا کم بود و بعد گران شد دیگر نمی‌توانستم از پس مخارج بربیایم و در نتیجه برگشتم. از طرفی من در ایتالیا اجازه کار نداشتم چون اقامت تحصیلی داشتم بنابراین با توجه به کیفیت آموزشی دانشگاه ترجیح دادم برگردم.»
«ش. د» در پاسخ به این سوال که چرا تصمیم گرفتی برای تحصیلات تکمیلی به اروپا بروی گفت: «قبل از رفتنم اطلاعات کافی درباره شهریه‌های دانشگاه نداشتم ولی شما فکر کنید به کشوری وارد می‌شوید که از یک طرف هزینه هر ماه زندگی‌تان معادل 40 میلیون تومان است و از طرف دیگر نتوانی در آن کشور با توجه به شرایط نامناسب مهاجران کار کنی. فکر می‌کنم باید بیشتر تحقیق می‌کردم و بعد این تصمیم را می‌گرفتم، چراکه اکنون هم از کیفیت آموزشی دانشگاه راضیم و هم می‌توانم راحت زندگی کنم.»
مشکلات اقتصادی کشور و کسادی بازار کسب‌وکار باعث شده است نیروی انسانی آماده برای کار نتواند شغلی برای خود پیدا کند و شاید این باز بودن فضای تحصیلات تکمیلی فرصت مناسبی برای آماده شدن جامعه برای پذیرش این نیروی انسانی باشد، چراکه نیروی متخصص با مهارت بالاتر می‌تواند پاسخگوی نیازهای بنیادی آن جامعه باشد. «س. ت» از داوطلبان کنکور برای آزمون تحصیلات تکمیلی است. او درباره دلایل خود برای تصمیمش برای ادامه تحصیل چنین می‌گوید: «با تمام شدن دوره کارشناسی به دنبال شغل مناسبی گشتم ولی نتوانستم موفق شوم و همین امر باعث شد که بار دیگر به درس خواندن روی بیاورم و خوب است که خبرهایی درباره افزایش ظرفیت دانشگاه‌ها می‌شنوم و امیدوارتر می‌شوم که می‌توانم در یک دانشگاه خوب ادامه تحصیل دهم.» اگر کمی جامع‌تر به قضیه هجوم فارغ‌التحصیلان به تحصیلات تکمیلی نگاه کنیم، می‌بینیم که نه‌تنها جوانان ایرانی به دنبال تحصیلات تکمیلی هستند بلکه این موضوع در تمام جهان مطرح است و به آن به‌عنوان معضل نگاه نمی‌کنند چراکه بالا رفتن سطح سواد مردم به توسعه و پیشرفت این کشورها کمک می‌کند. با توجه به برنامه پنجم توسعه ایران این اقدام وزارت علوم و دیگر موسسات آموزش عالی در زمینه تسهیل تحصیلات تکمیلی تلاش مناسبی است برای بهتر کردن رتبه ایران در زمینه شاخص نیروی انسانی تحصیل کرده در توسعه چراکه سطح سواد بیشترین تاثیر را در این زمینه دارد. اکنون ایران در این زمینه رتبه 102 را در میان کشورهای دنیا دارد و با بالا رفتن جمعیت فارغ‌التحصیلان تحصیلات تکمیلی، شرایط بهتری را در این رتبه‌بندی شاهد خواهیم بود.
***
جدول زیر 10 کشور اول در زمینه بالا بودن درصد جمعیت دارای تحصیلات تکمیلی در دنیا را نشان می‌دهد که ایران هنوز نتوانسته است به رتبه 100 هم نزدیک شود.
رتبه / کشور / درصد جمعیت با تحصیلات دانشگاهی بالا
۱ / کانادا / ۵۱ درصد
۲ / اسرائیل / ۴۶درصد
۳ / ژاپن / ۴۵درصد
۴ / آمریکا / ۴۲درصد
۵ / نیوزیلند / ۴۱درصد
۶ / کره جنوبی / ۴۰درصد
۷ / انگلیس / ۳۸درصد
۸ / فنلاند / ۳۸درصد
۹ / استرالیا / ۳۸درصد
۱۰ / ایرلند / ۳۷درصد
